Język kaszubski jest to jedyny w Polsce język regionalny, który należy do zachodniosłowiańskiej grupy i indoeuropejskiej rodziny językowej.
Najstarsze zapisy, zawierające kaszubizmy, pojawiły się w 1584 roku za sprawą Szymona Krofeja, pastora w Bytowie. Wprowadzenia kaszubszczyzny na szerszą skalę do piśmiennictwa i literatury podjął się w XIX wieku Florian Ceynowa, zwany prekursorem regionalizmu kaszubskiego.
Do znacznego rozwoju literatury kaszubskiej w II poł. XIX wieku przyczynił się urodzony w 1852 roku we Wielu Hieronim Derdowski, pisarz i poeta, autor poetyckiej epopei „O Panu Czôrlińścim co do Pucka po sece jechoł”.
Do dorobku Ceynowy i Derdowskiego sięgali Młodokaszubi, którzy ogromne znaczenie przywiązywali do odrębności językowej Kaszubów, uznając ją za podstawę dla budzącego się na przełomie XIX i XX wieku kaszubskiego ducha. Na stałe do kanonu kaszubskiej literatury pięknej weszły wówczas dzieła Jana Karnowskiego, ks. Leona Heykego, Franciszka Sędzickiego i przede wszystkim Aleksandra Majkowskiego, autora epopei Żëcé i przigòdë Remùsa.
W języku kaszubskim wydawane są książki, czasopisma, emitowane są regionalne programy radiowe i telewizyjne oraz odprawiana jest liturgia słowa podczas mszy św. w wielu kościołach katolickich. Obecnie w Polsce istnieje ok. 400 szkół, w których dzieci uczą się kaszubskiego. Od 2005 roku istnieje możliwość zdawania z niego egzaminu maturalnego. Język kaszubski traktowany jest tu na równi z językiem polskim – można posługiwać się nim nawet w tutejszych urzędach, ba – nawet nazwy miejscowości są tu dwujęzyczne!
Poniżej przedstawiamy propozycje książek, w których poruszona jest tematyka Kaszub oraz najpopularniejsze dzieła znanych kaszubskich pisarzy.
Bolduan Tadeusz – polski dziennikarz, publicysta i działacz kaszubski, urodzony w Kościerzynie. Był człowiekiem wielkiej kultury osobistej, niezwykle pracowitym i aktywnym do ostatnich dni swojego życia. Ogłosił ponad dwadzieścia książek poświęconych tematyce kaszubskiej, m.in Nowy bedeker kaszubski
Nowy bedeker kaszubski to prawdziwe kompendium wiedzy na temat kaszubszczyzny, miast, wiosek, zabytków, języka, sztuki, literatury, folkloru, ale przede wszystkim ludzi. Wychodząc z założenia, że podstawą obecności Kaszubów Polsce są ich własne i ich przyjaciół dokonania twórcze – autor przedstawia sylwetki działaczy i twórców o znaczeniu nie tylko lokalnym, ale i ponadregionalnym. Każdy czytelnik znajdzie w książce przydatne mu informacje, odkrywające zarówno dawne dzieje Kaszub, jak i przybliżające współczesność regionu.
Borzyszkowski Józef – polski historyk, profesor nauk humanistycznych, senator II kadencji oraz były wicewojewoda gdański, urodzony w Karsinie. Specjalizuje się w historii Polski i historii powszechnej wieków XIX i XX. Jest założycielem i prezesem Instytutu Kaszubskiego w Gdańsku.
Historia Kaszubów to bogato ilustrowana publikacja, stanowiąca początek całej serii, której kolejne tomy będą ukazywać m.in. historię literatury oraz rozwoju języka kaszubskiego i ruchu kaszubsko-pomorskiego. Książka ma charakter popularno-naukowy, oparta jest głównie na literaturze – dotychczasowym dorobku historyków, badaczy dziejów Kaszubów i Pomorza. Obok opracowań monograficznych autor wykorzystał liczny zestaw źródeł, zwłaszcza drukowanych, dotyczących wszystkich okresów naszych dziejów. W odniesieniu do dziejów najnowszych – XIX i XX wiek – są to źródła nie tylko urzędowe, ale też archiwalne wspomnienia i pamiętniki. Nie mniej ważne były także dzieła literackie, nie tylko pisane w języku kaszubskim.
Ceynowa Florian – pierwszy kaszubski działacz społeczny i narodowy, pisarz, publicysta, wydawca, badacz folkloru i języka kaszubskiego, twórca pisowni kaszubskiej i pierwszych kaszubskich utworów literackich, zwany „budzicielem Kaszub”, z zawodu lekarz. Florian Ceynowa jest założycielem czasopisma „Skarb kaszubsko – słowiańskiej mowy”, tworzył teksty i opracowania o tematyce medycznej, społecznej, religijnej, etnograficznej, popularyzujące kaszubszczyznę.
“Rozmòwa Pòlocha z Kaszebą” – pierwszy utwór literacki w języku kaszubskim. Zawierał różne informacje na temat kultury Kaszub, anegdoty, podania kaszubskie itp. Utwór był poniekąd satyrą na szlachtę i duchowieństwo. Ceynowa obwiniał szlachtę i duchowieństwo za upadek Rzeczypospolitej oraz za doprowadzenie ludu do nędzy i analfabetyzmu przez wspomniane warstwy społeczne.
Derdowski Hieronim – poeta kaszubski, humorysta, dziennikarz, wydawca prasy emigracyjnej w USA, urodzony we Wielu. Jest autorem powiedzeń “Nie ma Kaszeb bez Polonii, a bez Kaszeb Polsci”, “Nigdë do zgubië nie przyńdą Kaszubë” oraz autorem Marsza Kaszubskiego.
“O Panu Czorlińścim co do Pucka po sece jachoł” to poemat, który był ważnym wydarzeniem w historii literatury regionalnej. Bohaterem utworu jest ubogi, ale dzielny i roztropny rybak-szlachcic z Chmielna. Zaczarowana czapka wpędza go w tarapaty i zmusza do wędrówki przez północne Kaszuby i ziemię słowińską. Dzięki tej podróży autor wprowadza do poematu różnorodne krajobrazy, typy ludzkie i sytuacje obyczajowe. Utwór ma charakter satyryczny, obecne są jednak także poważniejsze motywy, zwłaszcza we fragmentach dotyczących dawniejszej historii i związków Kaszubszczyzny z resztą Polski.
Heyke Leon – ksiądz katolicki, członek Koła Kaszubologów w seminarium duchownym w Pelplinie, poeta, pisarz i publicysta kaszubski, nauczyciel i wychowawca młodzieży. Leon Heyke wniósł olbrzymi wkład do rozwoju literatury kaszubskiej, dodając jej północną nutę. Był przede wszystkim lirykiem. Kontynuował formy wielkie i drobne, pisał fraszki, obrazki, impresje, skargi i wyznania, ale również utwory ideowe, w tym Hymn kaszubski (1931), oraz swe główne dzieło – wielki poemat historyczny, którego to gatunku był na Kaszubach prekursorem. Należy pamiętać też o jego pracy uświadamiającej i wychowawczej na Kaszubach. Zrządzeniem losu okazał się on łącznikiem wielu grup i pokoleń kaszubskich twórców i działaczy, a jego sztuka żyje i łączy ich dalej.
Jego twórczość i osoba wywarła duży wpływ na młodszą generację pisarzy kaszubskich, w tym na Aleksandra Labudę, Jana Trepczyka i Stanisława Jankego.
Liryczne, młodokaszubskie wiersze ks. Heykego pt. „Pieśnie północne” z „Gryfa”, którymi zdobył sobie najwyższe uznanie, opublikowane zostały w osobnym tomie jako „Kaszëbscie Spiewe” w Chojnicach w 1927 r. i w poszerzonym wydaniu w Gdańsku w latach 1972 i 1978 w opracowaniu Leona Roppla. On też przygotował do samodzielnego druku „Dobrogosta i Miłosławę”, który to poemat ukazał się po wielu latach za przyczyną Stanisława Jankego.
Monografia poświęcona twórczości ks. Leona Heykego pt. “Świętopełk literatury kaszubskiej” została wydana w 2007 roku.
Janke Stanisław – poeta, prozaik, tłumacz, krytyk literacki, publicysta, twórca literatury kaszubskiej. Urodzony w Kościerzynie, obecnie mieszka w Wejherowie. W latach 1979-2002 związany był zawodowo z miesięcznikiem „Pomerania”, najbardziej opiniotwórczym pismem ruchu kaszubsko-pomorskiego, ukazującym się od półwiecza w Gdańsku. Współpracował również jako dziennikarz z „Gazetą Gdańską”, dwutygodnikiem „Pielgrzym” i „Wieczorem Wybrzeża”. W 1993 r. był redaktorem naczelnym „Kuriera Wejherowskiego”. Od marca 1996 do marca 2010 redagował miesięcznik samorządowy gminy Wejherowo „Nasza Gmina”. Tłumacz na kaszubski Sonetów krymskich oraz Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Autor powieści Łiskawicë i Psë.
Jażdżewski Bolesław – kaszubski rolnik, pisarz i poeta, urodzony w Lipuskiej Hucie. Na emeryturze zajął się pisarstwem, tworząc w języku polskim i kaszubskim. Swoje życie opisał w trzech tomach “Wspomnień kaszubskiego gbura.”
“Wspomnienia kaszubskiego gbura”dzielą się na trzy części, w których autor opisuje okres od dwudziestolecia międzywojennego do lat powojennych, w tym swój udział w drugiej wojnie światowej. W książkach można znaleźć między innymi charakterystykę powojennej wsi kaszubskiej oraz dzieje rolnictwa ludowego. Autor także odzwierciedla życie codzienne oraz stosunki społeczno-polityczne na najniższym szczeblu.
Karnowski Jan – sędzia, poeta kaszubski, ideolog ruchu Młodokaszubskiego, przyczynił się do rozwoju tego ruchu. Karnowski był zwolennikiem i propagatorem języka kaszubskiego. Twierdził, że: “Kultura polska wtedy tylko zwycięży nad Bałtykiem, jeżeli oprze się na pierwiastkach iście kaszubskich, nawiąże do starych tradycji historycznych i nasilać się będzie kaszubskim duchem”.
Jako poeta debiutował w wieku 24 lat (w 1910 r.) wydając “Nowotné spiéwë” pod pseudonimem “Wôś Budzysz”. Debiut ten okazał się udany, gdyż przedstawiał zupełnie nowe wątki w poezji kaszubskiej. Oprócz poezji Jan Karnowski zajmował się publicystyką i dziennikarstwem, pisał do Gryfa oraz wydawanego przez siebie Mestwina, piętnował polityków i karierowiczów, wykorzystujących Kaszubów.
“Moja droga kaszubska” to historia życia Jana Karnowskiego. Książka jest pamiętnikiem autora, w której zawarte są jego przemyślenia na temat wydarzeń w Polsce i Pomorzu.
Łajming Anna – polska pisarka, której utwory (wspomnienia, powieści, sztuki teatralne) poświęcone są południowym Kaszubom z okresu sprzed I i II wojny światowej. Jej utwory opisują realia życia wiosek południowych Kaszub pod koniec zaboru pruskiego i w latach 30. XX w. Pisała po polsku wplatając w tekst kaszubskie dialogi.
“Dzieciństwo”, “Młodość”, “Mój Dom” to trzytomowa autobiografia oraz największe dzieło autorki. Autorka spisuje w nim zarówno dzieje własne, familijne, jak i wydarzenia w wioskach i miastach pomorskich.
Majkowski Aleksander – pochodził z Kościerzyny, z zawodu lekarz, społecznik leczący biednych, wybitny pisarz kaszubski, dziennikarz, poeta i dramaturg, twórca kaszubskiego języka artystycznego, absolwent Uniwersytetu w Monachium, redaktor naczelny Gazety Gdańskiej. Wydawca Gryfa(od 1908), założyciel i przywódca Towarzystwa Młodokaszubów (1912), prezes Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów (1929).
“Życie i przygody Remusa” to największe dzieło literackie Aleksandra Majkowskiego. Kaszubska epopeja napisana jest w literackiej kaszubszczyźnie, ukończona i opublikowana w roku śmierci autora. Akcja powieści toczy się wokół przygód głównego bohatera – Remusa, spokojnego, bogobojnego parobka. Książka promieniuje umiłowaniem do Kaszub, do krajobrazów tej krainy, jej lasów, pól, jezior i morskiego brzegu, a także do ludzi. Powieść w języku kaszubskim można przeczytać pod linkiem.
Sędzicki Franciszek – poeta i pisarz kaszubski, dziennikarz, bibliotekarz, urodzony w Rotembarku koło Kościerzyny. Był zbieraczem folkloru kaszubskiego oraz współpracownikiem Aleksandra Majkowskiego. Autor Baśni kaszubskich oraz tekstów dla Dziennika Pomorskiego, Słowa Pomorskiego i innych gazet.
Baśnie kaszubskie to książka zawierająca zestaw przeróżnych opowieści. W zbiorze znaleźć można takie opowiadania i baśnie jak: Lis i Wilk, O głupim co strachu nie miał, O Szklanej Górze, Jak Neptun zniknął z Gdańska, Jak Wojtek biesa znad morza przywlókł, Stolem Tułacz w Gdańsku i wiele innych.
Izabela Trojanowska – dziennikarka, pisarka, działaczka kaszubska, prezes Zarządu Głównego ZK-P, twórca i redaktor Magazynu Kaszubskiego Rodnô Zemia w Telewizji Gdańsk,współautorka Bedekera Kaszubskiego, który pozostaje nadal podstawowym źródłem wiedzy o Kaszubach, autorka książek: Pojezierze kaszubskie, Kościerzyna i ziemia kościerska, Order róży wiatrów i Szwajcaria kaszubska.
Kościerzyna i ziemia kościerska to przewodnik wydany w 1972r, którego autorem oprócz Izabeli Trojanowskiej jest Franciszek Mamuszka. Kościerzyna leży w południowej części Pojezierza Kaszubskiego na Kaszubach. Miasto otoczone jest przez jeziora – Gałęźne, Kapliczne, Wierzysko, niedaleko leżą także jeziora Garczyn, Sudomie i Osuszyno. Dzięki walorom krajobrazowym miasto jest popularnym centrum turystycznym.